Een helende gemeenschap

Hanne Apers is antropologe en psychologe. Ze is verbonden aan het Centrum voor Migratie en Interculturele Studies (CeMIS) van de UAntwerpen. Daar bereidt ze een doctoraat voor over de impact van migratie op mentale gezondheid. Ze richt zich in haar onderzoek op nieuwkomers met een sub-Saharaans Afrikaanse achtergrond in België. Migratie blijkt wel degelijk een impact te hebben op mentale gezondheid, zeker als je kwetsbaar bent. Waarom weten we daar zo weinig over?

Hanne Apers: “Ik volg een antropologisch perspectief en dat biedt nieuwe inzichten. Ik ga terug naar de vraag hoe mensen hun mentale gezondheid zelf percipiëren. Wat betekent het voor hen? Veel onderzoek gaat ervan uit dat mentale gezondheid een vaststaand gegeven is. Mentale gezondheid krijgt dan een invulling die gekleurd is door ons eigen standpunt, dat van mensen uit ‘The Global North’. Die invulling komt niet altijd overeen met hoe mensen met een migratieachtergrond naar zichzelf kijken. Ik wil weten hoe die eigen perceptie van mentale gezondheid het hulpzoekgedrag beïnvloedt. Die insteek is zeker in België nog niet wijd verbreid.”

Groep versus individu

Mensen met een migratieachtergrond blijken veel belang te hechten aan de groep waartoe ze behoren. Bij vragen rond mentale gezondheid betekent dit dat ze minder geneigd zijn om individuele hulp te zoeken. Begrijpen we die spanning tussen het individu en de groep voldoende?

“Het is onmogelijk om ervaringen over geestelijke gezondheid te veralgemenen en terug te brengen tot een individueel of collectief gebeuren. Er zijn wel inzichten die belangrijk zijn om mee te nemen in de gezondheidszorg. Mensen met een migratieachtergrond dragen doorgaans het belang van community healing hoog in het vaandel: ze helpen elkaar. Dat is onder meer relevant voor preventiecampagnes. Bij het volgen van individuele therapie zullen culturele factoren ook wel meespelen, maar hoe ze die factoren invullen is een persoonlijke kwestie.”

Onze welzijnszorg wordt uitgevoerd op maat van de cliënt. Dat is ons ideaalbeeld. Hoe passen nieuwkomers daarin?

“Wel, we starten allemaal bij cliëntgerichte zorg. Dat is geen slechte insteek, maar er is te weinig kennis over de culturele factoren. Op maat gemaakte zorg kan er ook in bestaan dat bijvoorbeeld community healing wordt meegenomen. Er kan ook een link worden gelegd naar een geloofsgemeenschap, als de cliënt belang hecht aan religie. De mogelijkheid moet bestaan om die aspecten mee te integreren in het individuele zorgpad.”

Hoe komt het dat er verhoudingsgewijs minder mensen met een migratieachtergrond een beroep doen om de GGZ? Uit uw onderzoeksgegevens blijkt ook het belang van schaamte in de groepsdynamiek.

“Sommige mensen met een migratieachtergrond percipiëren mentale gezondheid anders. Voor mijn doelgroep is mentale gezondheid veel meer gelinkt met het fysieke, het religieuze of het spirituele. Die mensen zullen dus aanvankelijk op een volledig andere manier naar gezondheidszorg zoeken. Sommigen reizen zelfs naar hun thuisland om een traditionele genezer te raadplegen. Tonen dat je zwak bent, is heel lastig voor hen. Dat heeft namelijk ook gevolgen voor hun familie en community.”

“In de zorg zelf zijn er ook heel wat barrières. Het gaat breder dan de geestelijke gezondheidszorg. Er zijn financiële en socio-economische hinderpalen: geen geld hebben om zorg te betalen bijvoorbeeld. Er zijn wachtlijsten. Er spelen ook ervaringen met racisme en discriminatie mee, die uiteraard in de community gedeeld worden. Mensen voelen zich niet gehoord. Er is een hele waaier verklaringen die met elkaar interageren.”

Holistische zorg

In onze zorg leeft het verlangen om de mens meer als een geheel te benaderen, en dus mentale problemen niet los te zien van het lichaam of sociale banden. Bestaat er in Afrikaanse gemeenschappen een vergelijkbare holistische benadering van gezondheid?

“Onze conventionele zorg vertrekt heel sterk vanuit een biomedisch model. Dat is een vrij reductionistische benadering die het lichaam en dus ook ‘de geest’ opdeelt in specialismen. Gelukkig zijn we geëvolueerd naar een meer biopsychosociaal model waarin we de context en sociale factoren meenemen. Ook dat model vertrekt vanuit een biologisch deficit: er moet een kapot onderdeel worden gerepareerd. De manier waarop wij holisme interpreteren komt daar volgens mij niet volledig los van. Maar er zijn zeker raakvlakken met de meer sociale, alomvattende manier waarop in de door mij onderzochte doelgroep wordt omgegaan met mentale problemen.”

Uw doelgroep vormt 0,2% van alle patiënten in de GGZ. Dat lijkt een onderschatting.

“Ja. Dat blijkt ook uit kwalitatief onderzoek. Er wordt aangenomen dat er een treatment gap bestaat, dat er dus met andere woorden mensen zijn die zorg nodig hebben, maar geen zorg krijgen.”

U schrijft dat migratie een duidelijke weerslag kan hebben op geestelijke gezondheid. Hoe dan?

“Er is behoorlijk wat onderzoek verricht over alle fases van het migratietraject. Zowel voor, tijdens als na. Migranten die in de handen van mensensmokkelaars terechtkomen en de oversteek in een boot wagen, riskeren niet alleen hun leven, maar lopen ook een verhoogd risico op mentale problemen. De risico’s blijven evenwel zeker niet beperkt tot die ene in het oog springende groep. Ook iemand die op een meer comfortabele manier migreert, kan door het verlies van het thuisland mentale gezondheidsproblemen ontwikkelen. Er zijn ook integratieprocedures die veel van mensen eisen, lang aanslepen en onzekerheid met zich meebrengen. Onderschat de impact van discriminatie in het land van aankomst ook niet.”